urkatu, urkatze ( urkatutze). du ad. (TE). Ahorcar, colgar. Angiolillo, erbestetik agertutako anarkista bat, Santa Agedan Canovas hill ebana, Bergarako karzelan urkatu eben. / Hainbeste zeregin norberan kontura hartzia urkatutzia da. / Ondo da lan eittia, baiña ez urkatzia. urkidi. iz. (TE). Terreno de abedules. "Terreno plantado de abedules" (TE, 712). Galdaramiño aldetik bazan urkidixa. urkitz. iz. (TE). Abedul (Betula alba). Urkitzak, gerri zurixa dabenetik, muga letz jartzen ziran alkarren saillak eta basuak noraiñok ziran agertzeko. Ik. urki. Urko. urkula. iz. (ETNO). Horquilla. Erregaia labaratzeko tresnia. Hauspuak eragitteko mekanismo-sistemian piezetariko bat. Burdiñoletako berbia da.
urkuldu, urkultze ( urkuldutze). du ad. (TE). Desgranar. Hurrengo egunerakuak, ogera baiño lehen urkuldu bihar izaten genduzen. / Idarrak urkultzia aindu zetsan sukaldian sartutziaz bat. / Artaburuak urkuldutzia kontuak esanaz eitten genduan. / Babak urkultzia hobe lotara baiño lehen. Ik. aletu, garaundu, harrotu, oskoldu, irakorri. Holakuekin erabiltzen da: idarrak, babak, artua...
uroillo [uroilo]. iz. (TE). Polla de agua; gallineta de agua (Gallinula chloropus). "Ave de paso en el país" (TE, 712).
Noixian behiñ, ur-oilloren bat agertzen zan inguruan. 
urraida. iz. (ETNO). Cobre. Kolore gorriskia daben metala, oso harikorra eta xaflakorra eta bero eta elektrizidade eruaitaille ona (Cu). Ik. burdingorri. 1 . urratu, urratze ( urratutze). du ad. (TE). Rasgar, desgarrar; arañar, raspar; romper; abrir, hacer. Urratu dozu azala, eta zaurittuko jatzu dana. / Urratu destazu liburua, ganora barik. / Lurra urratutzia goldiagaz, lehenengo lana. / Osatu barri daguan zaurixa urratzia, izan leikian txarrena. 2 . urratu. iz. (TE). Arañazo; raspadura; rasponazo; marca. Urratua daukazu arpegixan, uste katuak atxumurka ein detsula. urre. iz. (TE). Oro. Gure denborako urre gose madarikatu hau, antxiñako "auri sacra fames" bezelakua. / Damaskiñaugintzan urriakin eitten diran dibujuak bai dirala benetan ikusgarrixak. / Baiña nik ez dakitt zer ikusi bihar dogun, urriakin urri gabiz, eta damaskiñauko biharrok gelditzera doiaz. urre-alanbre. iz. (ETNO). Alambre de oro de 0'7 a 0'8 mm para el damasquinado en relieve; alambre de oro; hilo grueso de oro. Damaskinatzailliak, erliebe-damaskinaurako erabiltzen zeben urre-hari lodixari "alanbria" deitzen zetsen.
Sarri 0,8 mmko hari lodixa saltzen gentsen damaskinatzaillieri erliebe biharretarako, eta gero, eurak, terrajan pasau eta nahi eben neurrira jartzen eben. / Guk erliebe-damaskinaurako urre-hari lodixari "alanbria" deittu izan jetsagu beti. Ik. urre-hari. urre-berde. iz. (TE). Oro con aleación de plata; aleación de oro y plata. "El oro que tiene una fuerte dosis de plata para variar de tono" (TE, 713). Damaskiñauko berbia da.
Urre-berdia amaittu jaku, eta urredunanera juan biharko zara. urre-hari. 1 . urre-hari. iz. (ETNO). Hilo delgado de oro. Urredunak damaskiñaurako prestatzen eban (normalian) 0,07 mm-ko hari meheia. Lodiera diferentetako harixak egitten ziran.
Geuk 400 gramoko karretian eukitzen genduan urre-harixa eta gramoka saldu. / Urre-harixa (meheia) da damaskinauan 2. eragiketan erabiltzen dana. 2 . urre-hari, lodi. iz. (ETNO). Alambre de oro; hilo grueso de oro. Urredunak erliebe-damaskiñaurako prestatzen eban 0,7-0,8 mm-ko harixa.
Sarri 0,8 mmko harixa saltzen gentsen damaskinatzaillieri erliebe biharretarako, eta gero, eurak, terrajan pasau eta nahi eben neurrira jartzen eben. Ik. erliebe-damaskinau, urre-alanbre. urre-kolore. izond. (NA). Dorado,-a, color dorado. Mozolua, klase bat da "gaberdikua" esaten jakona. Mozoluak, hamen hiru klase ero ibiltten dia, eta txiki-txiki bat da polittena, urre-koloreko zer bat. urre-lingote. iz. (ETNO). Lingote de oro. Urrezko lingotia, urredunak, urre-orrixa eta urre-harixa prestatzeko lehengaitzat erabiltzen ebana.
Urre-lingotia Donostian erosten genduan eta Bilbon be bai. Laminau eitten genduzen orrixak eitteko eta trefilau alanbria eta harixa eitteko. urre-orri. iz. (ETNO). Lámina de oro. Urredunak damaskiñaurako prestatzen eban (normalian) zentesima bateko (0,01 mm) urrezko txapa edo xafla mehia. Zentesima biraiñokuak (0,02 mm) be egitten ziran.
Gramoka saltzen gentsen urre-orrixa damaskinatzaillieri. / Orrixa eittia zan sekretua, harixa eittia errezagua. / Gero, reliebia eitteko erosten genduan alanbre lodixa; eta gero geuk eitten genduan mehetu, terrajekin. Segun zer reliebe edo zer figua, ba, neurrira mehetu. Segun zelan ein bihar zan, orri lodixagua edo mehiagua; eta harixa be lodixagua... Guk Txomiñenian onena erabiltzen genduan beti, baiña beste batzuek mehiagua erabiltzen juen, merkiago eitteko. Ik. urre-txapa. urre-txapa. iz. (ETNO). Lámina de oro. Grabauko berbia da. Urredunak damaskiñaurako prestatzen eban (normalian) zentesima bateko (0,01 mm) urrezko txapa edo xafla mehia. Zentesima biraiñokuak (0,02 mm) be egitten ziran.
Ik. urre-orri. urre-txorta. iz. (ETNO). Madeja de oro. Urre-matazia, gitxi gorabehera gramo batekua.
Harixa saltzen genduan jeneralian txortia "madejia". Txortia gramo bat ingurukua, gramo bat. Ta txapia izaten zan, ba, eurak esaten eben. Batzuek esaten eben 30 zentimetro; beste batzuk, igual, 10 gramo. Gramoka. Harixa beti txortia. Ta gero eurak soltatzen eben, ta jeneralian batzen eben, orduan, harixa, karretian. Egurrezko karretia izaten zan. Hantxe batzen eben eurak. Karretia ipini han ultzeren baten-edo batuta, ta hantxe "ti-ti" harixa. Holaxe eitten eben. Apurtu be eitten zan sarrittan, e? Hain mehia, "ti", ikutua bakarrik bihar eban!. urrebits. iz. (AN). Baño de oro; cosa de valor (metáfora). Balio haundiko zeozer.
Sari ordez ardi bat, da urrebits pusketa. (Ibilt 60)
urreduna. iz. (TE). Vendedor,-a de oro; distribuidor,-a de oro; preparador,-a de hilo y láminas de oro. Urre-harixa eta urre-orrixa prestatzeko taillarra. Damaskinatzailliendako materixal hornitzaillia (ETNO).
Urre-berdia amaittu jaku, eta urredunanera juan biharko zara. / "Urredunanekuak" jeken taillarra, hamen, badagok Iraolagoitia librerixia? Beherago zapaterixia? Hantxe bertan edifiziuan jeken "Urredunanekuak". Nik hantxe ezagutu najuan. Lehelengo Txirixokalian euki juen, harrizko etxian, gerra aurretik; eta gero Bidebarrixetan. Eurak eitten juen urria urtu, laminau, ta harixa ein. Hantxe bakarrik erosten zuan urria. Toledokuak be Eibarren erosten juen, "Urredunanian". Eibarren Etxebarriatarrak izan dira 100 urtian urria urtu eta grabatzeko urre-harixa eta urre-orrixak gertau dabenak. Eurak izan diran urredun bakarrak, eta Toledo eta Frantziako damaskinatzaillieri be eurak bialtzen zetsen materixala. Lau belaunaldik jardun dabe bihar horretan, eta familixian gatxizena be horixe izan da "Urredunanekuak", eta halaxe ezagutu izan dittugu danak.
urregin. iz. (ETNO). Orfebre. Urria lantzen dabena. Urregiñen biharra be errez otxintzekua. Holaxe etorri jakok halako urregiñari be ondo bizitzia. urregorri. iz. (TE). Oro; oro puro. Urre hutsa: 24 kilateko urria (ETNO)./ "El oro sin aleación" (TE, 713).
Urregorrixa ekarri biharko dogu, damaskiñauko biharrokin jarraittu nahi badogu. / Joierixako urria izaten dok hamazortzi kilatekua, eta damaskinaukua zuan purua, hogetalau kilatekua, urre gorrixa. Ta gero jeuan, urre berdia. Berdia zuan zidarra eta urria nahastian. Hori erabiltzen zan aldatzeko; etxe bat eittia, ezta? Ta teillatuan koloria aldatzeko, ba, berdia sartu, edo.... urregorrittu, urregorritze. du ad. (TE). Dorar. Esaten dittuan guzurrak milla berba ederregaz urregorritzen dittu. Ik. urretu. |
Babesleak
