ume. 1 . ume. iz. (TE). Niño,-a, criatura. Umiak dira aingeruak bezin garbixak, alperrik soiñeku zaharra jantzi. / Oiñetakuak gizonentzat, andrakumientzat eta umiendako. / [Ipoiña] Eibartarrori umiak giñala gure auzokotzat erakutsi zeskuen, eta holan izango da. (Zirik 119). / Ume negartixeri erregiak eztetse (ez detse) kopiñik pe ekartzen. (Zirik 89). Ik. haur, aman gonapetik urten bako umia. 2 . ume. iz. (ETNO). Cría de animales. Animalixa jaixo barrixa.  Hitz alkartuetan "kuma" ixa beti. ume eske egon (umeske egon, umeske ibili). esap. (ETNO). Estar la vaca en celo. Behixa susara egon, zezen eske. Behixekin erabiltzen da, ixa bakarrik. Ume eske dagozenian eurak esaten juek! Marrusaz edo beste bati saltoka edo... Bai, bai, bai. Iskuan eske, edo isko eske, edo ume eske... Hor behe aldian, susa, susa esaten juek hor. Ik. altan egon, iskotu, kastigau, paradako isko, adarittu, apotu, isko eske egon / izan, beteta egon. ume-berba. iz. (IL). Registro infantil de habla; estilo infantil de habla; habla infantil. Ez egidazu esan ume-berbarik, ume-berbekiñ aspertuta nago-eta..  IL-ek hau diño: "Umien berbetia hain da ume-berbeta eze, zentzunbako eta itxurabako gauzak esaten datorren pertsona helduari" be esaten ei jako (IL, 57). ume-denbora (ume-denpora). iz. (OEH). Infancia. Bere ume denporako eskoliakin gogoratu zan. (Zirik 86). ume-gorri. iz. (ETNO). Polluelo recién eclosionado. Arrautzatik urten eta lehelengo egunetan luma barik daguan txorikumia. Gaztetan Arrajola inguruko habixa guztiak ezagutzen genduzen: "Hi! Habixa horretan arrautzak dagozak" edo "beste horretan ume-gorrixak topau jittuat". Txori-kuma guztiak ezagutzen genduzen. ume-hazte. iz. (TE). Crianza de los hijos. Ume-haztia, osasunagaz diranian, jolasetako gauza bat da. ume-koskor. iz. (TE). Muchachito,-a, chavalito,-a . Atzo ondiokan, ume-koskor bat zan hau mutill haundixau. ume-moko. iz. (AS). Mocoso,-a, niñato,-a. Ik. ume-zorri. ume-zaintzaille. iz. (TE). Niñero,-a, ; canguro. Ume-zaintzaille juan zan Bilbora, haundiki etxe batera. / Ume-zaintziallia etorri da plazatik. ume-zorri. iz. (JSM). Rapaz,-a, mocoso,-a. Gaur egunian ume-zorri guztiak zigarrua ahuan dabela ibiltzen dira kalian.. Ik. ume-moko. umetatik. adlag. (OEH). Desde pequeño,-a, desde la infancia. Ha gaiztua, umetatik zan gaiztua. / Ume-umetatik dakar horrek belarri-ona. / [Zaldunari] Danak ondo gura zetsela, eta hala be Dukiak umetatik beragaz ebanez. (Ibilt 475). / Kazan, aitta zanakin, ume-umetatik. umia egin. du ad. (TE). Parir. Amak bere barruan sortutako umia kanporatu. Personekin eta animalixekin esaten da. Gurasuenera juan da umia eittera. / Gure txakurrak umiak ein dittu. Ik. erdittu, librau, umia euki / izan.  Personekin gehixago erabiltzen da umia izan edo umia euki. Pluralian: úmiak egin.  "Vulgar" (TE, 708). umia euki / izan. du ad. (TE). Parir, dar a luz; tener un,-a niño,-a. Badakizu gure erraiñak umia euki dabenik? / Atzo, nere emaztiak umia izan dau. Anton. umia egin. Ik. erdittu, librau. umia sortu. da ad. (TE). Concebir, engendrar un hijo,-a. Madarikatua jaio nintzan eguna eta "umia sortu da gaur" esan ebeneko gaba (Job, 3. 2-3). umia-egindako. izlag. (TE). Madre soltera. "Forma vulgar y peyorativa de nombrar a la soltera que tuvo un hijo" (TE, 708). Gaizki gura detsenak esaten dabe neska horregaittik umia-eindakua dala. umiak atara (kumak etara). esap. (ETNO). Criar, hacer crías. Hamen inguru honetan basurdak ikustia erreza dok, baiña ez juek umerik ataratzen. Ik. txitxak atara. umiak egin. esap. (TE). Hacerse pedazos, romperse. Itturrira bidian, pitxarrak umiak ein dittu. umiak hazi. du ad. (TE). Criar, mantener, educar a los hijos,-as. Gurasuen eskubidia eta obligaziñua, umiak hazi gizon zuzenak izan deittian.