soziedade [sozietate]. iz. (TE). Sociedad; sindicato. "Sindikatuen aurretik bihargiñen interesen aldeko erresistentzia-soziedadiak. Sozialismuan lexikotik hartutako berbia." (ETNO). / "Sociedades de resistencia" (TE, 663).
Langilliak alkar aitzen ekin zetsenian, agertu ziran soziedadiak (gero sindikatuak esango jakuezenak ) jornalak jaso eta bihar-orduak laburtzeko. su. su egin. su emon. dio ad. (TE). Incendiar, prender fuego, quemar. Etorren gerra haundirako probetan, su emon zetsen Gernikari. Ik. sua emon. su hartu. du ad. (TE). Prender, incendiarse, empezar a arder; encolerizarse, enfurecerse. Ira-pilliak su hartu dau, ez dakigu zelan. / Su hartuta dabil zure aurka. Ik. suak hartu, sutu. su motel. iz. (TE). Fuego lento. Su motelian ein biharra dau lapikuak, ondo izateko. Anton. su bizi. su-barri. iz. (TE). Tizón encendido, bendecido. "Fuego nuevo. El que sacaban al atrio de la iglesia la mañana del Sábado Santo, y se llevaba temprano a los hogares para encender el fuego nuevo de la Resurrección" (TE, 664).
Ixu-egunian, su-barrixagaz senidienera agertzen giñan goizian goizago. Ik. ixu. su-barri egun. iz. (TE). Sábado Santo, día del fuego resurrector. su-burdiña. iz. (TE). Plancha de hierro que respalda el fuego del hogar ; morillo. Beheko suan atzekaldian ipintzen dan burdiñazko txapia (ETNO). / "Plancha de hierro que respalda el fuego del hogar" (TE, 664).
Su-burdiñia lorixa izaten da. Ik. sutako txapa. su-egur. iz. (TE). Leña para arder. "Egur-basuetatik hartutako egurra" (ETNO). / "Leña para arder" (TE, 664).
Su-egurra ugari batu dogu negurako. Ik. egurtza, egur-baso, usa, ehuno. su-eten. iz. (JSM). Tregua. su-hari. iz. (ETNO). Cinta de marcar. Errautsakin illundutako, edo koloredun likiduakin bustittako harixa, egurra zuzen-zuzen markatzeko erabiltzen zana.
Batzuetan regliakin, eta beste batzuetan su-harixakin. Lehenago beti. Eta oholak markatzeko be bai. su-hauts. iz. (TE). Ceniza. Antxiñakuak, su-hautsa jartzen eben buruan, damutasunan siñalez. / Haren eskutik bekokixan eguneko su-hautsa hartzera. (Ibilt 463).
/ Eta alargun, behin su-hauts eta illeten denporak beteta. (Ibilt 393).
Ik. sutauts, sutako hauts. (Ibilt 372, 393).
sua amatau. du ad. (TE). Apagar el fuego; apagar un incendio, extinguir un incendio. Kalisto, Agiñako Orbekua, hamaika su amatautako gizona Eibarren! sua bizittu (sua biztu). du ad. (TE). Atizar, avivar el fuego. Sua bizixago bihurtu.
Haixe gogorra atara eban eta sua, lehen baiño gehixago bizittu zan. sua biztu. du ad. (TE). Encender fuego. Sua lehenen biztu ebana, Jaungoikuen gorrotuan jausi ei zan. Ik. sua ixotu. sua emon. dio ad. (TE). Incendiar, pegar/prender fuego, quemar . Anai bixak, gurasuak laga zetsen etxian gaiñian alkar hartu ezin ebenez, batak sua emon zetsan bere aldiari bestiari "hor konpon!" esanaz. Ik. su emon. sua hartu erain. dio ad.-esap. (OEH). Hacer arder; prender, encender. Eskopeteri sua hartu eraitteko bihar izaten dabien muelle-realak eitten ziharduan plaentxiatar batek... (Zirik 69).
sua ixotu. du ad. (TE). Encender fuego. Luzero, goizian-goizian jaikitzen nintzan sua ixotzera. Ik. sua biztu. suak eta garrak hartu. esap. (OEH). Encolerizarse. Ha ikusita, uezaba suak eta garrak hartuta euan. (Zirik 69).
suak hartu. du ad. (TE). Incendiarse, arder; encolerizarse, enfurecerse. Halako jauregi ederra, eta suak hartu eban. / Hori entzutziaz bat, suak hartuta ekin zetsan makillaka. Ik. su hartu, sutu. sutan. adlag. (OEH). Quemándose, ardiendo, en llamas. Ondo eiña, sutan badot miña, Ebanjelixoko Aberats gaiztuak infarnuan bezela! (Ibilt 488).
su ta ke [su eta ke]. esap. (OEH). Con ahínco, con ímpetu. Su-ta-ke han geldittu zan gari astintzen. (Ibilt 474).
/ Su-ta-ke han geldittu zan gari astintzen. (Ibilt 474).
suarka. iz. (ETNO). Escalón y espacio que rodea al fuego bajo. Beheko sutako maillia, ingurua, bueltia. Albarkak suarkan eukitzen doguz gurian. suaro. iz. (ETNO). Seguro contra incendios; hermandad contra incendios. Eta lehen jeken hamen beste gauza bat basarrittarrak! Botatzen eben urtian diru bat, jente pilla baten artian. Bai! Suaroko eguna zala, ta Agiñazpiñian hamarretakua izaten zuan, Erregen egunian! Jakiñeko eguna! Igual egoten zuan urte mordo bat etxerik erre barik, ta bape ez zuan botatzen, ta beste batzuetan gehixago. Kapitala aurreratuta baeguan bapez; falta zanian, ba, gehitxuago. Danak ez jeguazen, baiña asko bai; gehixenak bai! Herri osokua! Nere akorduan aurretikua dok hori!. / Suaruari eskerrak, berriro ein dabe erre jakuen basarrixa. Ik. su-kanpai, etxerre. suaroko egun. iz. (ETNO). Día de paga del suaro. Suarua ordaintzeko hamarretakua egitten zeben basarrittarrak Erregen egunian.
suba (sube, suge) [suge]. iz. (TE). Culebra, serpiente. Gure aldietako subiak, gehixenetan gaitzik bakuak. 
suba-lora (sube-lora). iz. (TE). Planta supuestamente venenosa. Suba-loria ederra baiña bestelako mingatxa. Ik. esne-lora, zapa-lora, suba-bedar. suba-perretxiko. iz. (ETNO). Seta venenosa (Coprinus sp., Drosofila sp., Geophila sp., Hypholoma sp., Panaelus sp, eta beste batzuk). Ik. zapo-perretxiko. Izen orokor hau jateko balio ez daben, eta ustez kaltegarrixak diran perretxikuekin erabiltzen da; koloriagaittik, esnedunak diralako, edo bestela, kaltegarrixak dirala uste diranekin. Neurri baten (jende askondako) zapo-perretxiko-n sinonimotzat be hartu leike.
suba-txistu (sube-txistu, suge-txistu) [suge-txistu]. (AN). Hiel de aspid. Euren ogixa, sabekian garraztuko jakue, suge-txistuakin nahaste. (PM, 44.).
subabaltz. iz. (ETNO). Culebra (Elaphe longissima). Subak bat baiño gehixago. Azken urtiotan suba baltzak dira gehixen ikusten diranak. subagorri (subegorri, sugegorri). iz. (ETNO). Ba ezik suba-gorrixa / buru kantoikua, / motza, txistularixa / ta jarki gaiztokua, / suba ostiango ugarixa / kalterik bakua. / Baña hala be famelixa / madarikatua! Ik. suba-bibora. subalindara (subalindera, subilandara, sugilindara, subilindara, sugalindara, subelindara, subelandara, subalandara) [sugandila]. iz. (TE). Lagartija (Podarcis muralis, Psamodromus hispanicus). Subalindaria be, Salomonek aittatzen dittuan friztixa txiki jakintsuen artekua, erregien jauregixetan euzkixa hartzen dabelako. / Subalindaria edozein lekutan topatzen zan, baiña egoten ziran... hau zerau... lagarto! Berde-berdia e! Horrek pixkat peligrosuauak ziran... Ta gero subiak, ziraunak ta honek hamentxe, hau parajiau... ni hor bizi nitzan ta hor ortuak dare ta hor izaten zan parajia ziraunena. subegi. iz. (ETNO). Zonas de la carbonera de las que brota el fuego. Txondorra egitten danian, egurra egosi egin bihar da, eta ez erre. Horretarako txondorra ondo tapatzen da idurixakin eta zohixekin. Lantzian behin zuluak zabaltzen dira, subegixak, eta lehenbailehen itxi bihar dira, egurra ez deixan garrak hartu.
Ik. iduri, betegarri, ikaztoi, illintti, txondor. suberatu, suberatze (suberatutze). 1 . suberatu, suberatze. du ad. (TE). Recocer (acero). "Berotu ondoren oso astiro hoztuz egitten dan tratamendua, materixalari galdu dittuan propiedadiak itxultzeko" (ETNO). / "Armería. Recocer el acero, quitarle el temple" (TE, 664).
Suberatzera noia gubil-zabal hau, tiratu biharra dauka-eta. / Hau galtzairuau, biharra egingo badau, gogorregixa dagok eta eruaik Txomonera laban suberatu deixen. / Erremintta honek suberatuta dauaz. 2 . suberatu, suberatze. du ad. (ETNO). Recocer oro en el trefilado. Urredunak trefilauan egitten zeban eragiketia, urria berotuz, urre-harixa egitteko bihar eban biguntasuna emoteko. Grabauko berbia da.
Trefilauan, urria pasadatik pasadara suberatu egitten zan alkoholdun lanparilla batekin, urre-harixa egitteko, urriak bere biguntasun puntua bihar eban-eta. Ik. trefiladora, trefilau. suberatua hartu. esap. (EEE). Sonrojarse, ruborizarse, avergonzarse. Guzurra atara detsanian, suberatu ederra hartu dau. subil (supil, sunbil). iz. (TE). Tronco para leña, astilla grande de leña. "Astillones sacados mediante cuñas en los cabezales y raigones de los árboles cortados para madera" (TE, 664).
Negu guztirako lain subil batu dot etxe ondora. Ik. tronbil. suertau, suertatze [suertatu]. da ad. (TE). Suceder, ocurrir, tocar, caer en suerte; coincidir. "Tocar en suerte" (TE, 665).
Eta suertau zan, hain zuzen be, bihar genduan laguna agertzia. / Zuri, Jaungoikoari eskerrak, seme ona suertau jatzu. / Zu han suertatzia izan bazan, hilgo ziñuezen. Ik. gertau, egokittu, tokau. suerte (suberte). iz. (TE). Suerte. Suertia izan eban, zorigaiztoko lagun sorgiñ harek lagatziakin. / Suerte on bat izan ei eben eta taillar haundixago baten jabe ein ei ziran. (Zirik 106).
Su-er-te hiru silabatan ahoskatzen da.
suertetsu. izond. (JME). Suertudo,-a. Suerte haundikua. Zu beti izan za suertetsua Ik. potroso, suertoso. sufridu, sufritze [sufritu]. du ad. (TE). Sufrir, padecer. Egun on eta txarren kontua ataratzera ezkero, mundu hau sufritzeko eiña dala agertzen da. Ik. eruan, sakatu, aguantau. sufrimendu. iz. (TE). Sufrimiento; padecimiento; dolor; pasión. Alabia hil jakonetik, sufrimendu haundixa harentzat bizi izatia. Ik. sufrimen. |
Babesleak
