altan egon (altan izan). esap. (TE). Estar en celo. Animalixak araldian egon.
Ataiko txakur emia altan dago eta barruan lotu biharko dogu. Ik. altan jarri, iskotu, kastigau, beteta, adarittu, apotu, iskua bota. Txakurrak eta katuak gehixenbat, baiña "Gizakiei buruz ere esan ohi da, norbaiten sexu-grina adierazteko" (EEE, 19).
altan jarri. esap. (TE). Entrar en período de celo; ponerse en celo. Animalixak araldian jarri. Gizakixan gaiñian be esaten da, norbaitten sexu-griña aitzen emoteko (EEE). Gure Argitxo altan jarri da laugarren umegintzarako. / Udabarrixakin batera altan jartzen da. Ik. altan egon. Txakurrak eta katuak gehixenbat. altara (altare, aldara, aldare) [aldare]. iz. (TE). Altar. Landu bako harrixegaz zan aldaria. / Eibarren, San Andresko altaria, bihar ederreko obria. altara nausi (altare nagusi) [aldare nagusi]. iz. (TE). Altar mayor. Altara nausixan, meza nausixa; eta meza nausittan elizdeixak. altza. interj. (ETNO). ¡levanta! (al ganado). Ganauei "ohetik" jaiki deittien esaten jakuena, jaixteko, garbitzeko edo beste edozein zeregiñetarako.
altza burua. interj. (ETNO). ¡levanta la cabeza! (al ganado). Buztarriko ganauak burua goixan euki deixen egitten jakuen diarra.
Altza!, altza burua Txikito!. altzagarri. iz. (TE). Calzo. Zeozer jasotzeko edo bardintzeko erabiltzen dan gauzia. Esate baterako makiña bat, edo hanka herrena daben mahaixa (ETNO).
Altzagarrixa jarrixozu mahai horren hanka herrenari. / Makiñia bardintzeko altzagarrixak bihar. Ik. jasogarri. 
altzuan hartu (altzora hartu). esap. (TE). Sentar en el regazo; coger en el regazo. "Tomar al alda o sentarle en el regazo (a un niño)." (TE, 131).
Lazaro eskekua hil zanian, Abraham aittajaunak bere altzuan hartu eban. Ik. lepuan hartu. alu. 2 . alu. izond. (TE). Calificativo despectivo cuyo significado varía según el contexto. Hator hona, aluori! Ik. txo aluori. Gaur egunian apenas erabiltzen da Eibarren.
ama. 2 . ama. iz. (TE). Madre, progenitora en los animales. "Se dice de los progenitores en los animales cuando están criando" (TE, 135).
Habixara sarrittan bazabiz, ámak umiak gorrotau eta bertan behera lagatzen dittue. / Amiak igartzen badetsa habixia topau detsazula, lagako dittu arrautzok bertan behera. Personetan, mugatu singularrian be ama esaten da; baiña animalixetan amia be esaten da: txarri-amia, konejo-amia... Gaiñera, plurala be erabiltzen da TEk diñuanez: "AMAK (...) se dice de las aves y en general de los animales que se asocian para la crianza de los pequeños" (TE, 132); ejenpluan, azentua be markau egitten dau: ámak, eta ez amák (hori ergatibo singularra litzake).
Ama Arrateko (Arrateko Ama). iz. ber. (TE). Nuestra Señora de Arrate; Virgen de Arrate. "Virgen de Arrate, vestida de miriñaque y que los imagineros llaman de aceitera. Antigua devoción de los términos hasta el mar" (TE, 131).
Ama Arratekuan gona zabalan azpittik ekarrittakuak giñala esaten zeskuen txikittan. Ik. Arrateko Ama. Ama Birjiña (Ama Berjiña) [Ama Birjina]. iz. ber. (TE). Virgen María; Nuestra Señora. Arrateko Ama Birjiñia eta Iziarkua, esaten dabe ahiztak dirala. Ik. Arrateko Ama Birjiña. ai ama (ai amatxo). interj. ¡ay madre!, ¡madre mía!. "Interj. de congoja" (TE, 202).
Ai amatxo!, hau da hondamendixa etorri dana gure gaiñ!
ama besuetako [ama besoetako]. iz. (TE). Madrina. Nere ama besuetakua, Aramaixotikua. Ik. aitta besuetako, ama punteko. ama ordiazko. iz. (TE). Madre adoptiva, madre putativa. Ama ordiazkuak hazi eban nere andria, umezurtz geldittu zanetik lau oiñian ibiltzen zala. Ik. amatzako. ama punteko (ama puntako) [ama ponteko]. iz. Madrina. Aitta punteko eta ama punteko bizkaittarrak nittuan baiña Bergaran bizi ziran. Ik. ama besuetako, aitta punteko. ama-alabak. iz. (NA). Madre e hija(s). Hamabixetan aitta-semiak bazkaltzen dabe; bestiak ordu batetan ero, ama-alabak. Pluralian erabiltzen da.
ama-diar (ama-diagar). iz. (TE). Llamada de auxilio, de socorro. Ama-diagarrak ziran itsasuan aldetik. ama-semiak. iz. (NA). Madre e hijo(s). Pluralian erabiltzen da.
aman gonapetik urten bako umia. "Se dice de la persona apocada sin mundo y experiencia" (TE, 132).
Aman gonapetik urten bako umia zan soldautzara juan bihar izan ebanian.
Ik. ume, urten. amatxoka ibili. esap. (IL). Jugar a ser padres; jugar a padres y madres. Afariketan diharduela, "Iñoiz, ume tarteko batek esango dau oiñ bera dala ama eta lehengua alabatxua, eta bakotxaren funziñuak aldatuz jarraitzen dabe afáriketan. Hor sortzen da beste jolas bat: Amatxoka ibiltzia" (IL, 79).
Amatxoka ibiliko gara? / Amatxoka jolasten gabiz. 
amagiñarreba (amagiarreba) [amaginarreba]. iz. (TE). Suegra. Amagiarrebia da emaztian ama, senarrantzat; edo senarran ama, emaztiandako. Gitxi erabiltzen da, baiña aittaiñarreba eta amaiñarreba entzun izan dittugu etxian. / "Se conoce pero no se usa corrientemente esta voz que ha sido avasallada por un erderismo" (TE, 131).
amaiera. iz. (OEH). Fin, final, término. Akaberia, akabua.
Plaentxiatarren umoria barriz amaierarik bakoa da. (Zirik 51).
Ik. akabera, akabu. amain emon. dio ad. (TE). Dar rienda suelta, liberar, soltar. Normalian, lotuta edo eutsitta, tiran daguan zeozer askatzia.
Amaiñ emon zetsan bere buruari, eta azkenengo bizimodura jausi zan. / Kaixolan neukan txorixari amaiñ emon najetsan ez ebalako kantatzen. / Nahixago neuke gaur bertan amaiñ emongo baletse Aldaiari. / Amain emoixozu txakurrari. / Zutiñik egon eziñik zihero ahuldu zan eta bere gorputzari amain emon (bertanbera utzi) zetsan. (Zirik 18). / Bakarrian amaiñ emoteko bere lertu biharreko illetiari. (Ibilt 487).
Ik. eskatu, librau, soltau. amain emonda. adlag. (JSM). A su aire, suelto,-a, libre, sin freno. Solte, libre, draga barik, freno barik. Amain emonda dabil aspaldixan. Ik. solte, libre. amaittu, amaitze ( amaittutze) [amaitu]. da/du ad. (TE). Acabar(se), terminar(se); finalizar, dar fin. Amaittu dogu gaurko aldixa. / Ez zan erreza izan etxia amaittutzia, besten laguntasunik barik. / Diruak amaittu zekixozen zain zan etxekalte haren anai nausixa, haren lurrak hutsian beregantzeko. Ik. azkendu. amama. 1 . amama. iz. (TE). Abuela. Amama baserrikuan ipoiñak, gozuak sutonduan entzutzeko. / Kubalan amama noiz jaixo zan. (Zirik 85).
Ik. amandra, amona. 2 . amama. adlag. (IL). Ganga, chollo, bicoca, jauja. Errez lortzen dan gauza oso ona; gehixenetan adizlagun moduan erabiltzen da.
Taberna barrixa zabaldu dabenetik horrek dauka amama garaua! / Oiñ hiru hillebete itsuena etara zenduan eta atzo Primitibia, zuk dakazu, zuk, ámama. Horixe da benetan amama eukitzia. / Pelotia tanto eitteko amama ekan, baiña huts galanta eiñ eban. / Onguak, gero txuletia, eta tartia einda dakat. Gero kafe konpletua. Amama bizi haix!. Esan, ámama esaten da.
Amaña. b. iz. (TE). Amaña (caserío). "Caserío desaparecido del término de Eibar" (TE, 133).
Amañako itturriraiñok izan gara gaur. Gaur egunian, auzo osuari jako Amaña izena.
amandra (amandre) [amandre]. 1 . amandra (amandre) [amandre]. iz. (TE). Abuela. Gure amandria, Irustanekua. / Amandra zaharrari leztxe, etorriko jako zimurtutzia berari be. / Erregiña hau Frantziako Franzisko Lelenan arrebia eta Nafarruako Enrike Franzian Laugarrena izan zanaren amandria. (Ibilt 454).
Ik. amama, amona. amandratu, amandratze. da ad. (TE). Hacerse abuela. Zahartu, gaztetu, aurreratu, hurreratu, amandratu, gaiztotu. amandrongilla (amandongilla, almondiga, albondiga, amondongilla, almondrongilla) [amandrongila]. iz. (NA). Albóndiga. Amandrongillak; gurian ez dia asko jaten harek, biharlekua dake eta!. amantal. iz. (TE). Delantal, mandil. Bihargiñak, antxiña, erropen gaiñetik jartzen eben jantzixa. Amantal eta guzti, lehengo jendia, biharretik tabernara. |
|
Babesleak
